İki sene öncesine gidiyorum. Tarih 5 Ekim 2021. Aralarında Olimpiyatlardaki beşinciliğimizin de bulunduğu milli başarılarımıza sahne olan yaz aylarının ardından hayatımda ilk defa bir voleybol maçına girmek üzere Burhan Felek Voleybol Salonu’nun kapısı önündeki kuyrukta bekliyorum. Birazdan VakıfBank ile Eczacıbaşı arasında oynanacak olan Türkiye Kupası maçı için bir çırpıda bitiveren biletlerden alabilmiş durumdayım. Kuyrukta hemen önümde beş yaşlarında bir erkek çocuğu, elinde Hande Baladın yazan bir pankartla duruyor. Yanında da babası. Güvenlik görevlilerinden biri, bu baba-oğula -sanırım çıtası dolayısıyla- pankartla içeri giremeyeceklerini söylediğinde baba, oğlanın çok üzüleceğini ima ederek “Valla giremezsek arıza çıkar” diyor. Anlaşılıyor ki, oğlan sıkı bir hayran! Pankartıyla sessizce, uslu uslu, sabırla beklemeye devam ediyor.
Bu sahne, kamuoyunda Filenin Sultanları’nın kız çocuklarına örnek olduklarına dair ne zaman bir şey konuşulsa ve kadın voleybolcularımız kız çocukları ile birlikte ne zaman anılsa şu sorunun eşliğinde aklıma gelir: Filenin Sultanları, sadece kız çocuklarına mı örnek oluyor? Başarılarına hep birlikte sevindiğimiz, haberlerine hep birlikte kulak kabarttığımız, maçlarına hep birlikte gittiğimiz, televizyonun başında, parklarda kurulan dev ekranların önünde maçlarını izlerken hep birlikte coştuğumuz Filenin Sultanları’nın örneklik etkisi sadece küçük kız çocukları ile mi sınırlı?
Akademik alanda çalışan ve o şekilde düşünmeye alışmış birisi olarak tabiatıyla böyle soruların cevaplarının bilimsel araştırmalarca verilmesi gerektiğini düşünme eğiliminde oluyorum. Ancak öte yandan toplumsal olgulara dair gözlem ve izlenimleri de birer ipucu olarak değerlendirmek gerekiyor. Elbette bu gözlem ve izlenimler, kapsamlı araştırma ve analizlerle test edilmeli ve bilimsel olarak geçerli olup olmadıkları değerlendirilmeli. Yine de sembolik nitelik taşıyan yukarıdaki örnekte ortaya çıkan türdeki durumları gözden kaçırmamak ve bunlar üzerinde düşünmek lazım.
“Örnek alma”/ “örnek olma”, bilimsel psikolojinin günlük hayatta en çok kullandığımız bulgularından birisi. Evet, birçok davranış, tavır, tutum ve hatta duygusal reaksiyonları, örnek aldığımız kişilerden öğreniyoruz. Yani onlar gibi davranıp onlar gibi düşünüyoruz. Bu arada “örnek” (model), aslında basitçe gözlemleme imkânı bulduğumuz kişi anlamına geldiği gibi özdeşleştiğimiz ve idealize ettiğimiz bireyleri de simgeliyor. Yani skala geniş.
Hangi şartlar altında, kimleri, hangi davranışlarıyla örnek alıyoruz? Albert Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı çerçevesinde yapılan araştırmalarda, bireylerin en çok kendileriyle benzer özellikler taşıyan kişileri örnek aldıkları ortaya çıkıyor. Ama hepsi bu kadar değil. Sahip olmayı istediğimiz beğenilir özellikleri olan kişileri de örnek alıyoruz. İlk kriter bağlamında, kız çocuklarının kendileriyle aynı cinsiyetten olan Filenin Sultanları’nı örnek almaları kadar doğal bir şey olmadığını söyleyebiliriz. İkinci kriter bağlamında da Sultanlarımız güzel, güçlü ve başarılı olmaları dolayısıyla da net bir şekilde kız çocuklarının örnek alacakları bireyler arasında bulunacaklardır.
Şimdi bu ikinci kriterin sadece kız çocukları için değil, erkek çocukları için de işleyip işlemeyeceğini konuşalım. Fiziksel güç ve büyük bir başarı sahibi olan istikrarlı, azimli ve çalışkan bu güzel kadınlar, bu özellikleri dolayısıyla sadece kız çocuklarına mı örnek oluyorlardır? Kuramın mantığı açısından bu mümkün değil; Burhan Felek’in önündeki kuyrukta Hande Baladın pankartıyla sabırla bekleyen küçük oğlana bakınca da değil. Aslına bakarsanız, örnek almak dediğimiz şey, sadece çocuklarla sınırlı olmadığı için de Filenin Sultanları’nın örneklik etkisi, toplumsal olarak başka çok çeşitli kesim ve gruplara erişme potansiyeli taşıyor. Bu da Sosyal Öğrenme Kuramı bağlamında rahatlıkla hesaba katabileceğimiz bir ihtimal.
Ülkemizde sosyal bilimlerle sporun tüm dallarını daha fazla ilişkilendirecek incelemelere ihtiyaç var. Türk voleybolunda yaşanan yoğun güncel gelişmeler, sosyal bilimcilere zengin imkânlar sunuyor. Voleybolcularımızın kimler tarafından nasıl örnek alındığı konusu, bu çerçevede önem taşıyan birçok konudan sadece biri. Bu alanda daha çok bilimsel çalışmayla karşılaşabilmeyi diliyoruz.
